Kaynaştırma Sınıflarında Öğrenim Gören Ortaokul ve Lise Öğrencilerinin Yaşadığı Sorunlar ve Çözüm Önerileri Toplantısı Sonuç Raporu
Eğitimde Görme Engelliler Derneği

Giriş:

Kaynaştırma sınıflarında öğrenim gören ortaokul ve lise öğrencilerinin yaşadığı sorunlar ve çözüm önerileri konulu toplantımız, Eğitimde Görme Engelliler Derneği Eğitim-Öğretim Sekreterliği bünyesinde, 19.01.2015 tarihinde, online ortamda gerçekleştirildi. Toplantıya Bursa, Çorum, İstanbul, Konya, Mersin ve Sivas illerinden olmak üzere 9 görme engelli ortaokul ve lise öğrencisi; özel eğitim ve diğer okullardan farklı branşlara mensup görme engelli öğretmenler, öğrenci velisi ve görme engelli öğrencilerin sayısal derslere erişimi hakkında yüksek lisans tezi yapmakta olan bir akademisyen katıldı. Toplantıda E-Okul Veli Bilgilendirme Sistemi'nin erişilebilirliği, ders materyallerine ulaşımda yaşanan güçlükler, derslerin takibinde karşılaşılan sorunlar, FATİH Projesi ve Eğitimde Bilişim Ağı (EBA) kapsamında görme engelli öğrencilere yönelik yapılması gerekenler, sınavlara giriş yöntemleri, öğrenci-öğretmen ve öğrenci-akran ilişkileri ele alındı.

1) E-Okul Veli Bilgilendirme Sisteminin Erişilebilirliği:

E-Okul Veli Bilgilendirme Sistemi'ne giriş ekranında, görme engelli kullanıcılar ivedilikle çözümlenmesi gereken önemli bir erişim sorunu yaşamaktadırlar. Şöyle ki; E-Okul Veli Bilgilendirme Sayfasına giriş ekranında bulunan resimdeki rakamlar (sesli kod sistemi sayesinde olmak üzere), T.C. Kimlik Numarası ve okul numarası alanlarına rahatlıkla erişim sağlanmaktadır. Ancak, bu alanların doldurulmasının ardından giriş yap butonu aktifleştirildiğinde karşımıza çıkan Veli Bilgilendirme Sistemi Güvenlik Kontrolü sayfasında; öğrencinin okuduğu şube, öğrencinin doğum tarihi, öğrencinin doğduğu gün, ay, öğrencinin nüfus cüzdanı cilt numarası, aile sıra numarası gibi farklı iki soru sorulmaktadır. Bunun yanında, bu sayfada verilen 5 resimden öğrenciye ait olanın seçilmesi istenmektedir. Hiç görmeyen bir kişinin verilen resimler arasından doğru olanı seçebilmesi mümkün olmadığından, mevcut durumda bu adımı tamamlayamayan görme engelli kullanıcılar Veli Bilgilendirme Sistemine erişim sağlayamamaktadır. Bu nedenle söz konusu güvenlik kontrol sayfasının görme engelli kullanıcıların da veri girişine imkan sağlayacağı biçimde yeniden düzenlenmesi gerekmektedir.

2) Ders Materyallerine Ulaşımda Yaşanan Güçlükler:

2.1) Milli Eğitim Bakanlığı Destek Hizmetleri Müdürlüğü’ne bağlı Ders Aletleri ve Yapım Merkezi tarafından birçok ders kitabının kabartma (Braille) baskısı dileyen öğrencilere ücretsiz olarak temin edilmektedir. Ancak sayısal ve yabancı dil gibi alanlara ait birçok kitap henüz kabartma olarak basılmamış ve bu da öğrencilerin mağduriyetine yol açmıştır. Ayrıca basımı gerçekleştirilen kitapların ise diğer kitaplara oranla eksik bir içeriğe sahip olduğu tespit edilmiştir. Şöyle ki; mürekkep baskılı kitaplarda yer alan görsel öğelerin betimlenmemesi ya da bazı etkinliklerin kabartma basılı kitaplara dahil edilmemesi, öğrencilerin ders takibinde akranlarıyla aynı içeriğe ulaşamamasına yol açmakta ve bu da mevcut içerikler yoluyla hedeflenen bilgi, beceri ve kazanımları görme engelli öğrencilerin elde edememesine neden olmaktadır. Ayrıca Braille (kabartma) basımı gerçekleştirilen sayısal derslere ait kitaplar da görme engelli öğrenciler tarafından verimli bulunmamıştır.
2.2) Birçok okulda öğretmenler ders kitaplarının yanı sıra dersi daha verimli bir şekilde işleyebilmek için yardımcı kaynaklara başvurmaktadır. Ancak söz konusu yardımcı kaynakları görme engelli öğrencilerin erişilebilir bir formatta elde etmesi mümkün bulunmamaktadır. Yardımcı kaynakların da Braille (kabartma) olarak basımının gerçekleştirilmesi ve elektronik formatlarının görme engelli öğrencilere sağlanması için çalışmalarda buluulnması gerekmektedir.
2.3) www.eba.gov.tr adresi üzerinden hizmet veren Eğitimde Bilişim Ağı (EBA) internet sayfasının erişilebilirlik kurallarına uygun olarak tasarlanması ve mevcut bulunan içeriklerin görme engelli bireylerin kullanımına uygun hale getirilmesi gerekmektedir. Şöyle ki;
2.3.1) EBA web sayfasında yer alan video oynatıcıda, ekran okuyucular aracılığıyla ses açma-kapama, ileri-geri sarma gibi özelliklere ulaşılamaması ve açıklaması bulunmayan düğme ve bağlantılar, en başta dikkat çeken erişilebilirlik sorunlarıdır.
2.3.2) EBA kapsamında bulunan içerikler hususunda tespit edilen erişilebilirlik sorunları:
A) E-kitaplar: EBA bünyesinde bulunan ders kitapları ve yardımcı kaynaklar PDF formatında kullanıma sunulmaktadır. Ancak görme engelli öğrencilerin bu kitapları kullanabilmesi için bir dizi işlem gerçekleştirmesi gerekmekte ve buna rağmen içeriğe tam erişim sağlayamamaktadır. Öte yandan söz konusu kaynaklardaki görsel öğelerin betimlemelerinin bulunmayışı, içeriğe tam erişimi engelleyen bir husus olduğundan, öğrencinin hedeflenen kazanımı elde edememesi durumuyla karşılaşılmaktadır. Bu nedenlerden dolayı, EBA bünyesinde bulunan e-kitapları görme engelli öğrencilerin kullanabilmesi için; alternatif olarak text formatlı dosyaların oluşturulması ve içeriklerde bulunan görsel öğelerin betimlemelerine yer verilmesi gerekmektedir. Aynı öneriler, EBA bünyesinde mevcut bulunan E-Dergi modülündeki dokümanlar için de geçerlidir.
B) Video: EBA bünyesinde bulunan videoların bulunduğu internet sayfasında, kullanılan medya oynatıcısının ekran okuyucularına uygun olmaması sebebiyle görme engelli öğrenciler içeriği ileri-geri sarma, ses açma-kapama gibi eylemleri gerçekleştirememektedir. Ayrıca söz konusu videolardaki görsel öğelerin betimlemelerinin bulunmayışı, içerik bir ders anlatımıysa dersi anlatan öğretmenin işaret zamirleri kullanmak suretiyle aktarımda bulunması gibi hususlardan ötürü görme engelli öğrenciler bu içerik türüne erişim sağlayamamaktadır. Bu nedenlerden dolayı videoların bulunduğu sayfada kullanılan Player’ın erişilebilir hale getirilmesi ve videolardaki görsel öğelerin betimlenmesi yaşanan mağduriyeti giderecek çözüm önerileridir. Betimlemesi yapılmış videoların bulunduğu sayfalarda, dileyen kişilerin betimlemeyi aktif hale getirmesini sağlayacak bir seçenek dahil edilmesi, erişilebilir içeriklerin mevcut sisteme entegrasyonu için yeterlidir.
2.3.3) EBA bünyesinde mevcut bulunan görseller modülündeki içerikler de görme engelli kullanıcılar için uygun erişilebilirlik düzenlemelerine sahip değildir. Bu modülde bulunan görsellerin açıklamalarının ve “Alt=” etiketi kullanılmak suretiyle betimlemelerinin yapılması halinde, konunun kavranabilmesini amaçlayan bu içerik türünden görme engelli öğrenciler de faydalanabileceklerdir.
2.3.4) EBA’ya dosya yükleyen kişiler için, içerikte bulunması gereken erişilebilirlik kurallarının anlatılacağı bir eğitim dokümanı oluşturulması faydalı olacaktır.
2.3.5) EBA’ya dosya gönderen kişiler için, dosya yükleme ekranında, yüklenen içeriğin engelli bireylerin erişimine uygun olup olmadığını işaretlemelerini sağlayacak bir kutucuğa yer verilmesi sağlanabilir.
2.3.6) Engelli bireylerin erişimine uygun olan içeriklerin, ilgili kategori altında listelenmek suretiyle kullanıma sunulması gerekmektedir. Engelli bireylerin erişimine uygun olan içeriklerin ayrı bir internet sayfasında barındırılması gibi bir uygulamaya gerek bulunmamaktadır.
2.4) FATİH Projesi kapsamında dağıtımı yapılan tablet ve okullara kurulan akıllı tahtalar arasında senkronizasyon sağlanamadığından bu cihazlar verimli olarak kullanılamamaktadır. Ayrıca görme engelli öğrencilere verilen tabletler de büyük oranda erişilebilirlik sorunları içermektedir.

3) Ders Takibinde yaşanan güçlükler:

3.1) Matematik ve diğer sayısal alanlar:
Matematik, geçmişten bugüne kadar görme engelli öğrencilerin en çok takip etmekte zorlandığı dersler arasında yer almaktadır. Ancak bu durum görme engelli kişilerin matematik alanında başarılı olamayacağı gibi bir algıya neden olmamalıdır. Gerek ülkemizde, gerekse dünyada matematik alanında başarılı olan görme engelli kişilere sıkça rastlamak mümkündür. Ülkemizde; erişilebilir kaynakların yetersizliği, dersin işlenişi esnasında öğretmenin gerekli özeni göstermemesi ve nasıl aktarımda bulunabileceği hakkında bir donanıma sahip bulunmayışı, görme engelli öğrencilerin matematik alanında başarılı olamayışlarının en temel sebepleri arasındadır. Mevcut durumda;
3.1.1) Ders esnasında öğretmenin tahtada gösterdiği konuları işaret zamirleri kullanmak suretiyle aktarması ve sınıfında bulunan görme engelli öğrencileri dikkate almaması, bu kişilerin dersi takip etmesini oldukça güçleştirmektedir. İmkanı bulunanlar daha sonra aldıkları takviye derslerle eksiklerini tamamlayabilmektedir. Esasen görme engelli öğrencilerin matematik alanındaki başarılarında öğretmenlerinin tutumu önemli bir faktördür. İhtiyaç duyduğu noktalarda kendisine destek olan bir matematik öğretmenine sahip olan görme engelli öğrencinin matematik alanındaki başarı oranı da buna paralel olarak yükselmektedir.
3.1.2) Mevcut durumda tüm sınıfların matematik kitapları görme engelli öğrencilere Braille (kabartma) baskı olarak ulaştırılmamaktadır. Halihazırda mevcut bulunan kitaplar ise öğrenciler tarafından verimli bulunmamaktadır. Yardımcı kaynaklar kullanmak suretiyle konuyu kavramaya çalışan görme engelli öğrenciler, yukarıda çözüm önerileriyle birlikte etraflıca ele alındığı üzere (bkz: 2.2), bu kaynakların erişilebilir formatları bulunmadığından mağduriyet yaşamaktadırlar.
3.1.3) Fizik ve kimya gibi sayısal alanlarda da, ders esnasında grafik ve şekil içeren ifadeler ile formül ve tahtaya yansıtılan öğelerin aktarılması gibi uyarlamaların sağlanması halinde, görme engelli öğrencilerin bu konuları kavrayabilmeleri mümkün olacaktır. Yine bu alanlarda da, matematik dersine benzer şekilde, yaşanan kaynak sorunu ve öğretmenlerin tutumu, görme engelli öğrencilerin önemli bir kısmının yeterli donanıma sahip olamamalarına zemin hazırlamaktadır. Halen birçok öğretmen görme engelli öğrencileri sınavlarda sayısal alanlardaki en temel konulardan muaf yapmak suretiyle tanım ve basit sorular üzerinden değerlendirmektedir.
3.1.4) Mevcut durumda, Geometri dersinden bazı okullarda görme engelli öğrenciler muaf tutulmakta, bazıları ise sınava alınmaktadır. Dünyada Geometri alanında başarılı olmuş görme engelli matematikçilere rastlanmaktadır. Ülkemizde ise Geometri dersinin görsel bir müfredata sahip olması nedeniyle görme engelli öğrencilerin bu konulardan muaf sayılması gerektiği gibi bir görüş hakimdir. Gerçekte, Geometri dersine ilişkin görme engelli öğrencinin işleyeceği biçimde uyarlamaların yapılması ve bu husustaki çalışmaların hızlandırılması gerekmektedir.
3.2) Yabancı dil:
3.2.1) İngilizce:
A) Kabartma (Braille) formatları bulunan İngilizce ders kitaplarının kısaltmalı olarak basılması, kaynaştırma sınıflarında bu beceriyi yeterince kazanamayan görme engelli öğrenciler için sorun teşkil etmekte, kitaplardan verimli bir şekilde yararlanamamakta ve kelimelerin yazılışlarını öğrenmekte zorlanmaktadır. Söz konusu kitapların alternatif olarak kısaltmasız formatlarda da basılması ve bu sayede öğrencinin dilediği formatı tercih etmesinin sağlanması yaşanan mağduriyeti giderecektir.
B) Öğretmen tarafından verilen ders alıştırmaları görme engelli öğrenciler için uygun formatlarda bulunmamaktadır. Şöyle ki; gerek söz konusu dokümanların kabartma ya da elektronik ortamda sağlanmaması, gerekse görsel öğelerin yoğunlukta bulunması, görme engelli öğrencilerin bu alıştırmalara erişimini engellemektedir. Dersten önce bu alıştırmaların öğrenciye uygun formatlarda verilmesi ve sınıf ortamında, alıştırmaların çözüldüğü esnada, öğretmenin görme engelli öğrenciyle birlikte çalışması bu husustaki çözüm önerileridir. Ayrıca; defaatle tekrarlandığı üzere, tahtaya yansıtılan konuların görme engelli öğrenciye uygun biçimde aktarılması gerekmektedir.
3.2.2) Almanca dersine ait kitapların kabartma (Braille) baskılılarının bulunmayışı dersi takip etmeyi güçleştirmekte olduğundan; bu derse ait kaynakların, ivedilikle uygun biçimde görme engelli öğrencilere sağlanması gerekmektedir.
3.3) İmamhatip liselerinde öğrenim gören görme engelli öğrencilerin ders takibinde yaşadığı sorunlar:
İmamhatip liselerinde öğrenim gören görme engelli öğrencilerin en önemli sorunu, alan derslerine ait herhangi bir kabartma (Braille) kitabın bulunmayışıdır. Başta Arapça dersi olmak üzere hiçbir derse ait kaynağın bulunmayışı, dersin takibini güçleştirmekte ve hedeflenen kazanımların elde edilmesini güçleştirmektedir.
3.4) Sosyal alanlar:
3.4.1) Müzik derslerinde, derse ait notaların ve diğer konuların görme engelli öğrenciye aktarılması halinde başarı düzeyi yükselmektedir.
3.4.2) Beden Eğitimi derslerinde görme engelli öğrenciler genellikle atıl durumda bırakılmaktadır. Bu öğrencilerin de diğer akranlarıyla birlikte derse katılımının sağlanması için, dersin öğretmenine görevler düşmektedir.

4) Sınav Uygulamaları:

Görme engelli öğrencilerin sınavları farklı yöntemlerle yapılmaktadır. Görme engelli öğrenciye öğretmeni tarafından soruların okunması ve onun söylediklerinin öğretmen tarafından yazılması uygulaması öğrencinin öğretmeninin karşısında dikkatinin dağılmasına sebep olabilmektedir. Benzeri diğer bir yöntem ise soruların öğretmen dışındaki bir başka kişi tarafından okunması ve öğrencinin söylediklerinin kağıda aktarılması şeklindedir. Gelişen teknolojiyle birlikte görme engelli öğrencinin sınavlarını bilgisayar ortamında alabilmesi mümkündür. Soruların kendisine dijital ortamlarda verilmesi halinde öğrenci cevapları bilgisayarda yanıtlayabilmekte ve çıktı olarak öğretmenine teslim edebilmektedir. Kaynaştırma sınıflarında öğrenim gören öğrencilerin, kendilerine en uygun sınav yöntemlerini belirlemeleri hususunda Bakanlık tarafından tedbirlerin alınması ve bu durumun okulların inisiyatifine bırakılmaması gerekmektedir. Bu noktada söz konusu hususlar ilgili mevzuata dahil edilebilir.

5) Öğretmen ve Akranlarla olan ilişkiler:

5.1) Birçok öğretmen sınıfında ilk defa görme engelli bir öğrenciyle karşılaşmaktadır. Daha önce görme engelli öğrencilere yönelik herhangi bir eğitim almayan öğretmen, bu öğrencilere önyargıyla yaklaşabilmekte, görme engelli bir öğrenciye derslerinde başarılı olamayacağı ve verilen ödevleri yapamayacağı gibi söylemlerde bulunabilmekte, onu sınıf arkadaşlarının yanında güç duruma düşürebilmektedir. Halihazırda üniversitelerin eğitim fakültelerinde özel eğitim alanına ilişkin dersler okutulmaktadır. Ancak görev yapan öğretmenlerin de bu hususta hizmetiçi eğitime tabi tutulmaları gerekmektedir.
5.2) Görme engelli öğrencilerin diğer akranlarıyla bir araya gelmesi ve aynı ortamlarda öğrenimini sürdürebilmesi için okul idaresi ve öğretmenlerin işbirliğine gereksinim vardır. Öğretmen ve idarecilerin yeni gelen görme engelli öğrenciyi sınıfa tanıtırken olumlu bir tutum sergilemesi gerekmektedir. Bu şartlar oluşturulduğunda, görme engelli öğrencilerin mümkün olan en yakın dönemde diğer akranlarıyla bir araya gelmesi, erken yaşta sosyal hayata dahil olmalarını sağlamakta ve arkadaşlarıyla ortak faaliyetlere katılımını kolaylaştırmaktadır.

Sonuç:

Bu rapor, görme engelli öğrencilerin ortaokul döneminden itibaren kaynaştırma sınıflarında öğrenim görmesinin gündemde olduğu bir dönemde, halen bu ortamlarda eğitimini sürdüren görme engelli öğrencilerin deneyimleri sonucu ortaya çıkan sorunların çözüm önerileriyle ortaya konmasını sağlamak üzere oluşturulmuştur. Yukarıda detaylı bir şekilde açıklanan konuların çözümlenmesi durumunda, görme engelli öğrenciler kaynaştırma sınıflarında diğer akranlarıyla birlikte eşit şartlarda öğrenim görebilecek; buna ilave olarak görme engelli kişilerin erken yaşta akranlarıyla aynı ortamlarda bulunması, onların toplumla bütünleşmesini sağlayacaktır. Hiç kuşkusuz çocukluk döneminde görme engelli öğrencilerle aynı sınıfta bulunan kişilerin engellilik algısının olumlu yönde değişmesi de, gelecekte engelli bireylerin toplumda karşılaştıkları önyargıların ortadan kaldırılmasına zemin hazırlayacaktır. Eğitimde Görme Engelliler Derneği; raporda detaylı olarak belirtilen sorunların çözümü sürecinde bilgi ve deneyimleri ölçüsünde katkı sunmaya hazır durumdadır.