FATİH Projesi’ne Görme Engelli Öğrenci ve Öğretmenlerin Erişimi Raporu

Giriş

Milli Eğitim Bakanlığı tarafından teknolojinin eğitimde etkin kullanımını sağlamak amacıyla geliştirilen Fırsatları Artırma ve Teknolojiyi İyileştirme Hareketi (FATİH) projesi kapsamında, öğrenci ve öğretmenlere tablet bilgisayarların dağıtımı hızla devam etmektedir. Ancak, Kaynaştırma eğitim modelinin yoğun bir şekilde gündemde olduğu bir dönemde, bu projeden görme engelli öğrenci ve öğretmenlerin ne şekilde yararlanacağı halen bir soru işareti olarak karşımıza çıkmaktadır. Mevcut durumda, kaynaştırma eğitim sınıflarında öğrenim gören görme engelli öğrenciler dağıtılan tablet bilgisayarlara herkesle aynı zamanda sahip olmaktadır. Ancak, görme engelli öğrenciler, akranlarının aksine cihazlardan erişilebilirlik bakımından kendilerine uygun olmaması nedeniyle yararlanamamaktadır. Görme engelli öğretmenler de aynı nedenlerden dolayı FATİH Projesi’nin sunmuş olduğu olanakları sınıflarında kullanamamaktadır. Öte yandan, daha önce, konuyla ilgili olarak mevcut teknolojik imkanlar doğrultusunda görme engelli öğrenci ve öğretmenlerin hangi sistemleri kullanarak bu projeden yararlanacağı üzerine kapsamlı raporlar hazırlamamıza ve konuyla ilgili tarafımıza çalışmaların sürdüğü bildirilmesine rağmen halen somut bir çıktı bulunmamaktadır. Eğitimde Görme Engelliler Derneği olarak hazırladığımız bu raporda, görme engelli öğrenci ve öğretmenlerin FATİH Projesi kapsamında dağıtılan tablet bilgisayarları erişilebilir biçimde kullanabilmesi için iOS ve Android işletim sisteminde yapılması gereken uyarlamalara yer verilmiştir. Aynı zamanda, İzmir İl Milli Eğitim Müdürlüğü bünyesinde görme engelli öğretmenlerin yürütmüş olduğu çalışmalar kapsamında sınıflara yerleştirilen akıllı tahtaların görme engelli öğretmenler tarafından kullanılabilirliği üzerine yapılan değerlendirmeler de rapora eklenmiştir.

A) Görme Engelli Öğrencilerin FATİH Projesinden etkin biçimde Yararlanabilmeleri İçin Öğrencilere Verilecek Tablet Bilgisayarlarda bulunması Gereken Yazılım Özellikleri

FATİH Projesi kapsamında dağıtılacak tablet bilgisayarları görme engelli öğrencilerin etkin bir şekilde kullanabilmesi için bulunması gereken yazılım özellikleri aşağıda ayrıntılı olarak açıklanmıştır: 1) Kelime işlemci: Bir kelime işlemci programda metinler ekran okuyucu yazılım tarafından aşağıda belirtilecek biçimde okunabilmelidir: 1.1) İçerik okuma: Var olan içeriğin harf harf, kelime kelime, cümle cümle, paragraf paragraf ve tümünün okunması, bir başka deyişle standart bir ekran okuyucunun sunduğu temel okuma olanaklarının bulunması gerekmektedir. Bu bağlamda ekran okuyucu yazılımın sahip olması gereken özellikler şunlardır: 1.1.1) Ekran okuyucu yazılımın seri dolaşım olanağının bulunması ve bu sayede metindeki yazı değişimlerini algılayabilecek bir olanağa sahip olarak, bu değişiklikler arasında gezinme olanağı sağlaması, 1.1.2) Okuma hızının istenilen ölçülerde ayarlanabilmesi, büyük küçük harf duyarlılığının bulunması, noktalamaların istenilen düzeyde okunabilmesi, 1.1.3) Tablolara satır satır, sütun sütun erişimin sağlanması, 1.1.4) Metin içinde verilecek grafiklerin açıklamalarının mutlaka bulunması ve ekran okuyucu yazılımın bu açıklamaları okuyabilmesi, 1.1.5) Metin tabanlı PDF dosyalarının ekran okuyucu yazılım aracılığıyla okunabilmesinin sağlanması. 1.2) İçerik düzenleme: Kullanılan kelime işlemcinin sunduğu metin düzenleme olanaklarının kullanılan ekran okuyucu yazılımının erişimine uygun olması gerekmektedir. Bu noktada, görmeyenler için ayrı bir kelime işlemci geliştirmek yerine, var olan kelime işlemcinin ekran okuyucu yazılımla uyumlu halde olması önem arz etmektedir. 2) Tablolar 2.1) Çalışma sayfasındaki hücreler arasında erişilebilir biçimde dolaşabilme olanağının sağlanması, 2.2) Tabloların satır ve sütun başlıklarının tanımlanabilmesi ve bu başlıkların metinlerle birlikte okuma olanağının sağlanması, 2.3) Çalışma sayfalarında var olan formüllerin erişilebilir biçimde okunabilmesi, 2.4) Hücreyi düzenleme olanağının sağlanması, 2.5) Standard bir kullanıcının sahip olduğu belge düzenleme olanaklarına ekran okuyucu kullanıcısının da sahip olması, 2.6) Çalışma sayfalarında hücrelerdeki verilerle oluşturulacak grafiklerin ekran okuyucu yazılım aracılığıyla kolaylıkla okunma olanağına sahip olması. 3) Sunular: 3.1) Bir ekran okuyucunun sahip olduğu standart okuma yeteneklerinin sunu yazılımlarıyla uyumlu bir şekilde çalışabilmesinin sağlanması, 3.2) Slaytlara ses, resim VB. Eklemelerin yapılabilmesi, 3.3) Slaytlar arasında geçiş kolaylığının bulunması, 3.4) Sunuda var olan nesnelerin bilgisine ekran okuyucu yazılımın ulaşabilmesi. 4) İnternet Erişimi: 4.1) İnternette bulunan web elementlerine ekran okuyucu yazılım aracılığıyla erişim sağlanması ve bunlar arasında kolaylıkla dolaşım olanağı sunulabilmesi, 4.2) Sayfa içinde seri dolaşım olanağının bulunması, 4.3) Var olan web elementlerinin listelenebilmesi, 4.4) Sayfa içerisinde bulunan Flash düğmelerin ekran okuyucu yazılım tarafından algılanması ve bunlar üzerinde işlem yapılabilmesi. 5) Medya oynatımı: 5.1) Standart bir kullanıcının bir medya oynatıcı yazılımda sahip olduğu ileri-geri alma, dosyalar arasında geçiş yapabilme, geçen ve kalan süreyi görebilme vb. bilgilerin ekran okuyucu yazılımın erişimine uygun olması, 5.2) Kullanıcının dosyaya yer imi koyabilmesi ve sonrasında bu noktaya gidebilmesi. 6) E-posta: 6.1) Standard bir e-posta işlemcisinde yapılabilen işlemlerin ekran okuyucu yazılım aracılığıyla gerçekleştirilebilmesi, 6.2) Ekran okuyucunun bu işlemleri kullanıcıya yaptırabilme yeteneğine sahip olması, 6.3) E-posta işlemcisinde klasörleri yönetme olanağının bulunması. 7) Dosya paylaşımı: 7.1) Görme engelli bir bilgisayar kullanıcısının dosyalarını diğer kullanıcılarla kolaylıkla paylaşabilmesi, diğer kullanıcıların paylaştığı dosyaları kendi tabletine kaydedebilmesi ve bunlara erişebilmesi. 8) Diğer uygulamalara erişim: 8.1) Var olan ekran okuyucu yazılımın, sistem üzerinde kullanılan hesap makinesi işlemlerini yapabilme olanağını kullanıcıya sunması, verileri okuyabilmesi, 8.2) Ekran okuyucu yazılımın sistem içinde yer alan diğer uygulamalara erişim olanağını kullanıcıya sunması.

B) iOS İşletim Sistemine Sahip Cihazlara Görme Engelli Bireylerin Erişimi

Android öncesi dokunmatik deneyim, ciddi olarak iOS işletim sistemiyle beraberinde gelen Voice-Over erişilebilirlik seçenekleriyle hayatımıza giren apple cihazlarıyla sunulmuştur. Apple firmasının bünyesinde kendi sistem geliştiricileri tarafından üretilen ve işletim sistemiyle entegre gelişme gösteren Voice-Over ekran okuma ve diğer erişilebilirlik teknolojileri, her engel grubuna hitap eden çözümleriyle kullanım kolaylığı sunmuştur. Şu anda, görme engelli bireylere dokunmatik teknolojiler anlamında en fazla erişilebilirlik seçeneğini iOS işletim sistemine sahip cihazların sunduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Erişilebilirlik açısından değerlendirildiğinde, FATİH Projesi’nin görme engelli bireylere uyarlanışı bakımından en kolay çözüm iOS işletim sistemli cihazlardır. Bunu yapılan araştırmalarda elde edilen bulgular da doğrulamaktadır. Bununla birlikte, ülke genelinde dağıtılan tablet bilgisayarların Android işletim sistemine sahip olması ve yazılımların bu işletim sisteminde çalışacak şekilde geliştirilmesi, aynı içeriklere iki sistemin ne derece senkronize edilebileceği hususunda endişelere yol açmaktadır. Android işletim sistemine sahip cihazlarla etkileşim mümkün olursa, ilk önereceğimiz çözüm iOS işletim sistemine sahip cihazlar olacaktır.

C) Android İşletim Sisteminin Görme Engelli bireyler Tarafından Kullanılabilirliği

1.1) Android İşletim Sistemli Cihazlarda Görme Engelli Kullanıcılar İçin Erişilebilirlik Seçenekleri: Mevcut durumda, Android işletim sistemine sahip cihazlar 4.1.2 Icecream Sandwitch sürümünden itibaren görme engelli bireyler tarafından Talkback adlı ekran okuyucu yazılım aracılığıyla kullanılmaktadır. Bu yazılım aracılığıyla yapılabilecek işlemlerden bazıları aşağıda sıralanmıştır: 1.1.1) Android masaüstü simgeleri arasında gezme, yerini değiştirme ve kaldırma. 1.1.2) Klasör oluşturma ve kaldırma. 1.1.3) Metin girişi yapma ve düzenleme işlemleri. 1.1.4) Metin okuma ve farklı düzeylerde okutma işlemleri. 1.1.5) Cihaz durumunu öğrenme ve bildirim merkezinde yer alan bildirimleri takip etme işlemleri. 1.1.6) E-Posta ve mesajlaşma işlemleri. 1.1.7) Mobil sistem yazılımını güncelleme ve kurtarma işlemleri. 1.1.8) Yazılım geliştirme ve düzenleme işlemleri. 1.1.9) Üçüncü parti yazılım kurma ve kaldırma işlemleri. 1.1.10) İnternete girme ve dolaşma işlemleri. Ayrıca, az gören kullanıcılar için, erişilebilirlik seçeneklerinde metin boyutu ayarları, büyüteç ayarları, renk kontrast ve ters çevirme gibi farklı görme düzeyine hitap eden ayarlar bulunmaktadır. 1.2) Görme Engelli Öğrenci ve Öğretmenlerin FATİH Projesi Kapsamında Dağıtılan Android işletim Sistemine Sahip Cihazlardan Yararlanabilmesi İçin Yapılması Gerekenler: Okullarımızda 2013–2014 eğitim-öğretim yılı içerisinde dağıtımı yapılan bazı tablet bilgisayarlar erişilebilirlik yönünden incelenmiş ve bu cihazların mevcut durumda görme engelli bireyler tarafından kullanılmasının mümkün olmadığı kanısına varılmıştır. FATİH Projesi kapsamında görme engelli öğrencilere temin edilecek tablet bilgisayarların bir klavye girişine uygun halde olması ve uygun klavyenin bu tabletlerin yanında verilmesi gerekmektedir. Görme engelli bireyler için erişilebilirlik çözümleri Android işletim sistemine sahip cihazlar üzerinde gerçekleştirilecekse, İşletim sistemi sürümünün en az 4.3 veya üzeri olması gerekmektedir. Böylece Talkback ile bazı uygulamalarda karşımıza çıkabilecek etiketsiz düğmeleri etiketleme şansına sahip olunacaktır. Bunun yanında, sistem üzerinde çalışan ekran okuyucu yazılım için ayrı bir sistem geliştirmek yerine genel kullanıcıların kullandığı sisteme ekran okuyucu yazılımın uyumlu hale getirilmesi gerekmektedir. Bunun için yukarıda belirtilen yazılımsal düzenlemeler yapılmalıdır.

D) FATİH Projesi Kapsamında Okullara Takılan Akıllı Tahtaların Görme Engelli Öğretmen ve Öğrenciler Tarafından Kullanılması

Bu kısımda, İzmir Milli Eğitim Müdürlüğü bünyesinde görme engelli iki öğretmenin bazı okullara takılan akıllı tahtalar üzerinde yapmış olduğu testler sonucunda ortaya çıkan değerlendirmeleri yer almaktadır. Görme engelliler sahip oldukları bilgisayar ve telefonları çeşitli ekran okuyucu yazılımlar ile kullanmaktadır. Ücretli yazılımların yanı sıra açık kaynak kodlu yazılımlar da bulunmaktadır ve başarı düzeyi de yaklaşık olarak ücretli olanlara yakındır. Genel olarak ekran okuyucu yazılımlar Windows işletim sistemleri üzerinde çalışmaktadır. Windows 7 işletim sisteminin yüklü olduğu tahtalarımızda Jaws (ücretli) ve NVDA (açık kaynak kodlu) ekran okuyucu yazılımlar, işletim sistemine özgü uygulamalarda rahatlıkla kullanılabilirken, Starboard ve Antropi arayüzünde tepki veremediğinden görme engellilerin erişimi sağlanamamaktadır. Akıllı tahtalarda çok yakında Pardus işletim sistemi kullanılacağı göz önünde bulundurularak her iki ekran okuyucu Pardus'da denenmiş, ama işletim sisteminin kendi arayüzünde bile sonuç alınamamıştır. Ayrıca bu ekran okuyucular Windows 8 dokunmatik ekranlarda kullanılabilirken, akıllı tahtaların dokunmatik sisteminin farklılığı nedeniylede Windows işletim sisteminde tepki verememektedir. Bu bağlamda tespitlerimizi ve çözüm önerilerimizi şu şekilde sıralayabiliriz: 1) Açık kaynak kodlu NVDA ekran okuyucu yazılımının Pardus işletim sistemine uyumu sağlanabilmeli, 2) NVDA yazılımı tarafından Starboard veya Antropi programlarının arayüzündeki menüler ve içeriklerinin klavye kısayolları ile erişimi sağlanmalı, 3) Ekran okuyucu yazılımların yalnızca text formatlarına erişim sağlayabilmesi nedeniyle ders materyalleri resim formatı dışında text formatında da bulunmalı, 4) Görme Engelli öğretmen ve öğrencilere yönelik kurs içeriği hazırlanmalıdır.

E) Sonuç ve Öneriler

Teknolojinin hızla gelişmesi, görme engelli bireylerin bilgiye erişim yöntemlerini de kolaylaştırmıştır. Görme engelli bireyler, günümüzde kimseye ihtiyaç duymadan dilediği bilgiye teknolojik çözümleri kullanarak rahatlıkla ulaşabilmektedir. Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen FATİH Projesi’nin, gelecek nesilleri küçük yaşta teknolojiyle tanıştırma özelliğiyle görme engelli öğrencilerin akranlarıyla aynı şartlarda eğitim almasına ve daha donanımlı bireyler olarak yetişmesine vesile olacağı düşünülmektedir. Ancak, gelinen noktada FATİH Projesi görme engelli öğrenci ve öğretmenlerin beklentilerini karşılamaktan çok uzaktadır. Bizler, bu raporu hazırlayan sivil toplum kuruluşları olarak; 1) Yukarıdaki çözümler dikkate alınmak suretiyle FATİH Projesi’nin görme engelli bireylerin erişimine uygun bir şekilde yürütülmesini, 2) Bu düzenlemelerin oluşturulmasında ilgili alanda çalışan uzmanlar ve sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliğinde bulunulmasını, 3) Tüm bu işlerin daha fazla vakit kaybedilmesine müsaade edilmeksizin ivedilikle gerçekleştirilmesini öneriyoruz.