Giriş:
Anadolu Üniversitesi, çeşitli nedenlerden dolayı örgün olarak üniversite öğrenimi göremeyen veya kendisini farklı alanlarda yetiştirmek isteyen fakat bunun için yeterli zaman ayıramayan kişilerin tercih ettiği uzaktan eğitim sisteminin ülkemizde yerleşmesinde çok önemli katkılar sunmakta ve her yıl bu sistemle öğrenim gören binlerce öğrenciyi mezun etmektedir. Teknolojinin gelişmesi ve internetin hızla yaygınlaşmasıyla birlikte, ülkemizde tarihi 33 yıllık bir geçmişe dayanan uzaktan eğitim sistemi de köklü değişikliklere uğramış; yeni kitle iletişim araçlarının kullanılmasıyla derslerin işlenişi daha kolay hale gelmiştir. Uzun yıllardan buyana görme engelli bireylerin de Anadolu Üniversitesi’ne bağlı açıköğretim uygulamalarından faydalandığı bilinmektedir. Anadolu Üniversitesi tarafından, görme engelli öğrencilerin ders kaynaklarına erişimini mümkün kılmak amacıyla, yakın zamana kadar birçok ders kitabının özenle seçilmiş okuyucular tarafından okuma kurallarına dikkat edilmek suretiyle seslendirilmesi, son derece önemli ve diğer kuruluşlara örnek teşkil edecek bir çalışmadır. Bu sayede görme engelli birçok öğrenci, ders kaynaklarını kendisine uygun bir formatta elde etmek için ek bir çaba harcamak zorunda kalmamıştır. Bununla birlikte, bilgiye erişim yöntemlerinin kolaylaşması, görme engelli bireylerin de açıköğretim sisteminden daha etkin bir şekilde yararlanabilme olanağına zemin hazırlamıştır. 2012–2013 Eğitim-öğretim yılından itibaren, engelli bireylerin Öğrenim Ücretinin yanı sıra çeşitli ihtiyaçların karşılığı olarak alınan Öğretim Giderinden muaf tutulması ise açıköğretim fakültelerine olan ilgiyi artırmıştır. Anadolu Üniversitesi’ne yapmış olduğumuz bilgi edinme başvurusu neticesinde elde ettiğimiz verilere göre, 2013–2014 eğitim-öğretim yılında Açıköğretim, İktisat ve İşletme Fakültelerine kayıtlı 1623 görme engelli öğrenci bulunmaktadır. Eğitimde Görme Engelliler Derneği tarafından hazırlanan bu raporda, görme engelli öğrencilerin, gelişen teknolojiye bağlı olarak değişime uğrayan açıköğretim sisteminden herkesle birlikte eşit bir şekilde yararlanmasını sağlayacak düzenlemelerin yapılmasına ilişkin çözüm önerileri sunulmaktadır. Bu önerilerin dikkate alınarak gerekli uyarlamaların yapılması halinde, geçmiş yıllarda olduğu gibi, görme engelli öğrenciler Anadolu Üniversitesi bünyesinde faaliyet yürüten açıköğretim uygulamalarından erişilebilir bir şekilde, sorunsuz olarak faydalanmaya devam edecektir. Raporun hazırlanış sürecinde, yaklaşık 700 üyesi bulunan E-platformumuzdaki Anadolu Üniversitesi’ne kayıtlı açıköğretim hizmetlerinden yararlanan görme engelli öğrencilerin değerlendirmeleri ve derneğimize konuyla ilgili ulaşan mağduriyetler ele alınmış; sorun olarak dile getirilen hususlar tarafımızca incelenmiş ve düzenlemeye gereksinim duyulan alanlar tespit edilmiştir.
Anadolu Üniversitesi Bünyesinde Yürütülen Açıköğretim Faaliyetlerinde Görme Engelli Öğrencilerin Yaşadığı Sorunlar ve Çözüm Önerileri:
Görme engelli öğrencilerin Anadolu Üniversitesi tarafından yürütülen açıköğretim sisteminde yaşadığı sorunlar, sınav mekanlarının erişilebilirliği, soruların okunması ve e-öğrenme uygulamalarına erişim olmak üzere 3 başlıkta ele alınmıştır. 1) Sınav Mekanlarının Ulaşılabilirliği: 1.1) Görme engelli öğrenciler arasında sınav mekanlarına ulaşma konusunda sorun yaşayanların sayısı az değildir. Şöyle ki; bazı illerde sınav mekanlarının ikamet adresinden uzak olması veya her oturumun farklı adreslere verilmesi dolayısıyla mağduriyet yaşayan görme engelli öğrenciler bulunmaktadır. Görme engelli öğrencilerin sınava gireceği adresin belirlenmesinde, kişinin ikamet adresinin dikkate alınması ve sınav mekanının fiziki açıdan ulaşılabilir olması yararlı olacaktır. 1.2) Sınav giriş belgelerinde, adayların sınav salonuna telefon, çağrı cihazı, hesap makinesi gibi teknolojik araçlarla giremeyecekleri belirtilmiştir. Bununla birlikte, görme engelli öğrencilerin kabartma yazı yazmak için kullanmış olduğu tablet, kalem, daktilo ve abaküs gibi güvenliği zedeleyecek özellikler içermeyen araçlarla sınava girmeleri, diğer adayların soruları çözmekte kullandığı basit notlar alma yöntemini görme engelli öğrencilerin de kullanmasına zemin hazırlayacağından fırsat eşitliğini sağlayacaktır. 2) Soruların Okunması: 2.1) Mevcut durumda, görme engelli öğrenciler, ülkemizde yapılan tüm merkezi sınavlarda olduğu gibi, Anadolu Üniversitesi tarafından düzenlenen açıköğretim vize ve final sınavlarına da okuyucu ve işaretleyici olmak üzere iki görevli eşliğinde, ayrı sınıflarda girmektedirler. Bu uygulamanın neden olduğu en önemli sorun ise okuyucuların verimliliğinin denetlenmemesi sebebiyle oluşan mağduriyetlerdir. Görme engelli öğrencilere sınav sorularını okumak için görevlendirilen okuyucular, sınavda görev almak istediğini beyan eden kişiler arasından, herhangi bir kriter dikkate alınmaksızın, tesadüfi olarak seçilmektedir. Bu durum ise, sınavın gerçekleştiği alanla ilgili teorik bilgiye sahip olmayan ve okuma teknikleri hakkında donanımı bulunmayan kişilerin görme engelli öğrencilere okuyucu olarak görevlendirilmesi riskini doğurmaktadır ki; özellikle sayısal, Osmanlı Türkçesi ve yabancı dil alanları başta olmak üzere bu sebeple mağduriyet yaşayan görme engelli öğrenci sayısı oldukça fazladır. Sözü edilen sorunun giderilebilmesi için kısa, orta ve uzun vadeli olmak üzere sunulan çözüm önerileri şu şekildedir: 2.1.1) Okuyucu Havuzu Oluşturulması: Görme engelli bireylere görevlendirilen okuyucuların belirlenmesinde, kişinin okuma hızı, diksiyonu, görevlendirileceği sınavla ilgili alan bilgisi gibi çeşitli kriterler oluşturulması ve okuyucu olarak görevlendirilecek kişilerin okuma teknikleri hakkında bilgilendirilmeleri gerekmektedir. Belirlenen kriterler dahilinde her ilde bir okuyucu havuzu oluşturulması ve görme engelli öğrencilerin sınavlarına bu havuzdan görev almak istediğini bildiren kişilerin görevlendirilmesi kısa vadede yaşanan mağduriyeti asgari düzeye indirecektir. Ayrıca, sınavlarda okuyucu ve işaretleyici olarak görevlendirilen kişilerin adaylara soruların tekrar okunması, sınavın erken bitirilmesi gibi konularda baskı yaptığına ilişkin tarafımıza bazı şikayetler ulaşmaktadır. Bu nedenle görme engelli öğrencilerden gelen bu tür şikayetlerin değerlendirilmesi ve gerekli tedbirlerin alınması, daha sonra yaşanması muhtemel bir mağduriyeti önleyecektir. 2.1.2) Merkezi Okuma Yöntemi: Görme engelli öğrencilerin sınavlarının insan sesiyle okuma yöntemiyle gerçekleştirilmesi uygulamasına devam edilmesi halinde, soruların bir kişi tarafından okunarak kaydedilmesi ve sınava girecek görme engelli öğrencilere tercih etmeleri halinde dijital donanımlara sahip sınav ortamlarında sunulması sağlanabilir. Böylece ülkemizde sınava giren tüm görme engelli öğrenciler aynı insan sesiyle sorulara ulaşacak ve okuyucudan kaynaklı mağduriyetler tamamen son bulacaktır. Bu sistem, Ölçme, Seçme ve Yerleştirme Merkezi’nin (ÖSYM) girişimleriyle yaklaşık 15 kişilik görme engelli bir grup tarafından denenmiş ve tespit edilen eksikliklerin giderilmesi halinde başarıya ulaşacağı kanısına varılmıştır. Benzer bir uygulama Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geçmiş yıllarda ortaokul öğrencileri için yapılan Seviye Belirleme Sınavı’nda (SBSS) da gerçekleştirilmiştir. Bununla ilişkili yöntemler engelli bireylere sağlanan hizmetler bakımından gelişmiş ülkelerde de kullanılmaktadır. Öte yandan bu uygulamanın başarıya ulaşması, görme engelli bireylerin girmiş olduğu diğer merkezi sınavlar için örnek teşkil edecektir. Merkezi okuma yöntemi, belirlenen bir grupla deneme yapılması ve tam olarak verimli olacağı konusunda görüş birliğine varılmasını takiben, ilk olarak Anadolu Üniversitesi tarafından belirlenecek pilot bölgelerde uygulanabilir. 2.1.3) Alternatif Sınav Yöntemleri: Uzun vadede, görme engelli adaylar için Braille formatında, bilgisayar destekli veya okuyucu ile olmak üzere alternatif sınav yöntemleri oluşturularak kişinin kendisi için en uygun sınav yöntemini seçebilmesine imkân sağlanması, sınavlarda yaşanan mağduriyetlerin giderilmesini sağlayacak en kesin çözümdür. Bu bağlamda, yakın zamanda, görme engelli öğrencilerin sınavlarını dokunmatik cihazları kullanarak almaları için Anadolu Üniversitesi tarafından yapılmakta olan çalışmalar, ilgiyle takip edilmektedir. 2.2) Ek Süre İhtiyacı: Mevcut durumda, sınav sorularını okuyucu görevli eşliğinde takip eden görme engelli öğrenciler, soruları kendisi okuyan kişilere göre daha fazla zamana ihtiyaç duymaktadır. Bu ihtiyaç sayısal, yabancı dil ve Osmanlı Türkçesi gibi alanlarda daha belirgin olarak ortaya çıkmaktadır. Görme engelli öğrencilerin sınavlarına ilişkin sürenin belirlenmesinde, sözü edilen ihtiyaçların göz önünde bulundurulması gerekmektedir. 2.3) Muaf Soru Uygulaması: Mevcut durumda, görme engelli öğrenciler her sınavda iki sorudan muaf tutulmaktadır. Ancak görme engelli öğrencilerin muaf tutulduğu bu soruların hangi ölçütlere göre belirlendiği hususunda tarafımıza ulaşmış bir bilgi bulunmamaktadır. Görme engelli bireylerin grafik ve şekil içeren sorulardan muaf tutulması uygulamasına Ölçme, Seçme ve Yerleştirme Merkezi (ÖSYM) ve Milli Eğitim Bakanlığı’nın düzenlediği merkezi sınavlarda da rastlanmaktadır. Ancak, sözel sorulardan görme engelli öğrencilerin muaf tutulması yoluna gidilmesi nadir karşılaşılan bir durumdur. Bu uygulama, üzerinde yeniden düşünülmeye ve düzenlenmeye muhtaçtır. Aşağıda görme engelli öğrencilerin sınav sorularından muaf tutulmaları uygulamasına ilişkin izlenecek yolun belirlenebilmesi için öneriler sunulmuştur: 2.3.1) Kısa vadede, görme engelli öğrencilerin yalnızca grafik ve şekil içeren sorulardan muaf tutulması ve bunun yerine eşdeğer soruların sorulması daha adaletli bir çözümdür. 2.3.2) Milli Eğitim Bakanlığı tarafından ortaokul öğrencilerinin liselere yerleştirilebilmesi için düzenlenen sınavlarda, görme engelli öğrencilere şekil ve grafik içeren soruların betimlenmesi yapılmaktadır. Doğru ve anlaşılır bir şekilde betimlenen sorular görme engelli öğrenciler tarafından yanıtlanabilmektedir. Buna benzer bir yöntem, orta ve uzun vadede, ders materyalleri erişilebilir formatlarda sunulduktan ve gerekli ön hazırlıklar yapıldıktan sonra Anadolu Üniversitesi tarafından düzenlenen açıköğretim sınavlarında da uygulanabilir. 3) E-Öğrenme Uygulamalarına Erişim: 3.1) Raporumuzun giriş bölümünde de ifade edildiği üzere, geçmiş dönemde, Anadolu Üniversitesi tarafından, birçok derse ait kitaplar özenle seslendirilerek görme engelli öğrencilerin adresine kaset veya CD ortamında gönderilmiş; yakın zamanda bu dosyalar internet ortamında da erişime açılmıştır. Ancak, görme engelli öğrencilerin yeni geçilen kredili sistem sonrasında güncellenen kitaplar için de aynı yöntemin uygulanmasını beklediği bir dönemde, kitapların insan sesiyle seslendirilmesi uygulamasından vazgeçilerek bilgisayar sesiyle mp3 formatına dönüştürülmesi yoluna gidilmiştir. Bu durum, Anadolu Üniversitesi bünyesinde açıköğretime devam eden görme engelli öğrencilerde bir hayal kırıklığına neden olmuştur. Öte yandan, asıl amacı basılı kitaba alternatif üretmek olmakla birlikte, ders kitaplarının PDF formatında öğrencilere sunulması, her ne kadar sayısal, yabancı dil gibi özel alanlara ait kitaplar erişim konusunda düzenlemeler gerektirse de, görme engelli öğrenciler için sevindirici bir gelişmedir. Mevcut durumda, bilgisayar imkanı bulunan görme engelli bir öğrenci, PDF formatında sunulan kitapları indirerek ekran okuyucu yazılımlar sayesinde kendisine uygun bir formatta erişim sağlayabilmekte, hatta dilerse yine ilgili yazılımlar aracılığıyla bu belgeleri okuma hızı, ses sentezleyicisi gibi ayarları kendi tercihine göre ayarlamak suretiyle ses formatına dönüştürebilmektedir. Anadolu Üniversitesi tarafından bilgisayar sesi kullanılarak oluşturulan ses dosyaları ise, okuma hızı tercihinin kişiden kişiye değişmesi, ses sentezleyicisine uyum ve geçmişte insan sesiyle okunan kitapların anlaşılırlığından uzak olması gibi nedenlerle verimli bulunmamaktadır. Bununla birlikte, geçmiş dönemlere göre, her ne kadar bilgisayar teknolojisine erişim daha kolay olsa da, ülkemizde halen bilgisayar okuryazarı olan görme engelli birey oranı yeterli seviyede değildir. Gerek herkesin metin formatlı kitaplara erişim sağlayacak imkanlara sahip olmaması, gerekse bir kısım tarafından insan sesiyle okunan kitapların tercih edilmesi, ders kaynaklarının sesli formatlarına halen ihtiyaç olduğu sonucunu ortaya koymaktadır. Bu nedenle, geçmişte olduğu gibi ders kitaplarının insan sesi aracılığıyla seslendirilmesi uygulamasına tekrar dönülmelidir. Öte yandan, bir kitabın seslendirilmesinin ne kadar emek gerektirdiği tarafımızca bilinen bir gerçektir. Bu nedenle, kitapların seslendirilmesinde, ihtiyaç duyulması halinde ülkemizde görme engelli bireylere hizmet veren ve sayısı günden güne artan sesli kütüphanelerle de işbirliği yapılabilir. Ayrıca Braille materyaller hazırlanması konusunda yürütülen çalışmalar da tarafımızca takip edilmektedir. 3.2) http://eogrenme.anadolu.edu.tr İnternet adresi üzerinden erişilen Açıköğretim e-Öğrenme Portalı’nda bulunan “Çalışma Alanı” kısmındaki ders kaynaklarına görme engelli bilgisayar kullanıcıları erişim sağlayamamaktadır. Şöyle ki; 3.2.1) derslere ait etkileşimli kitaplar ve bunların görüntülenebilmesi için gerekli yazılımlar, Windows işletim sistemi üzerinde görme engelli bireylerin kullanmış olduğu ekran okuyucu yazılımlarla uyumlu bir şekilde kullanılamamaktadır. 3.2.2) Görme engelli öğrenciler, derslere ait deneme sınavları ve ünitelere ait alıştırmalara kullandıkları ekran okuyucu yazılımlarla rahatlıkla erişim sağlayamamaktadırlar. 3.2.3) http://yillik.eogrenme.anadolu.edu.tr internet adresindeki fakülte seçimi alanından ulaşılan sınav kitapçıklarının ekran okuyucu yazılımlarının algılayamayacağı biçimde Flash içerikte olması nedeniyle sorulara erişim sağlanamamaktadır. Bu nedenle, söz konusu soru kitapçıklarının farklı formatlarda da erişime açılması gerekmektedir. 3.3 Açıköğretim sistemine ilişkin web uygulamalarının tamamı, görme engelli bireylerin erişimine uygunluğu bakımından tekrar incelenmelidir. Mevcut durumda, görme engelli öğrenciler sınav giriş belgelerini görüntüleme ve yazdırma ekranında güçlükler yaşamaktadır. Aynı zamanda kayıt yenileme ekranı gibi güvenlik kodu girilmesi gereken alanlarda, güvenlik kodlarına text olarak erişim sağlanması veya sesli kod sisteminin oluşturulması gerekmektedir. Bir internet sitesinde görme engelli bilgisayar kullanıcıları tarafından rahatlıkla dolaşım sağlanabilmesi için tasarımın W3 kurallarına uygun olarak gerçekleştirilmesi gerekmektedir.
Sonuç
Açıköğretim sistemi, her kesimden bireyin yararlandığı bir öğrenim metodudur. İnternetin yaygınlaşmasıyla bir dönüşüm geçiren Açıköğretim sistemi, yeni uygulamalarla daha verimli ve interaktif biçimde derslerin işlenişini mümkün kılma çabasındadır. Ancak bu uygulamalar geliştirilirken, farklı ihtiyaçları olan kesimler için gerekli uyarlamaların yapılması gerekir. Yukarıda mevcut bulunan sorunlar, çözüm önerileriyle birlikte sıralanmıştır. Anadolu üniversitesi tarafından yürütülen açıköğretim uygulamalarının görme engelli öğrenciler için belirtilen gerekli düzenlemeleri gerçekleştirmesi, fakültenin fırsat eşitliği politikasıyla doğrudan ilintilidir. Sözü edilen çalışmalar, bu hizmeti sağlayan diğer üniversitelere de örnek teşkil edecektir. Eğitimde Görme Engelliler Derneği, söz konusu mağduriyetlerin giderilebilmesi için atılacak her adımda işbirliğinde bulunmaya, bilgi ve deneyimleri ölçüsünde katkı sunmaya hazır durumdadır. Eğitimde Görme Engelliler Derneği www.egitimdegormeengelliler.org
Kategori: Raporlar