Hazırlayan: Eğitimde Görme Engelliler Derneği
Bu belge, Eğitimde Görme Engelliler Derneği tarafından 10 - 11 Ekim 2020 tarihlerinde online olarak düzenlenen “2. Görme Engelli Öğretmenlerin Sorunları Ve Çözüm Önerileri” temalı çalıştay sonucunda hazırlanmıştır.
Çalıştay düzenleme ekibi: Ali Köse, Demet Budak, Emre Taşgın, Gökhan Çapanoğlu, Hamide Turan, Mücahit İbrahim Öztürk, Oğuzhan Al, Pınar Göcen.
Giriş
Ülkemizde kariyer meslekleri arasında yer alan öğretmenliğin görme engelliler tarafından icra edilmesi, yaklaşık 60 yıllık geçmişe dayanır. Gerçi bu süre zarfında çok defa görme engellilerin öğretmenlik mesleğini yapıp yapamayacağı veya gören öğrencilere ders verip veremeyeceği konusu tartışılmış; bu konu ülkemizin gündemini yoğun olarak işgal etmiştir. Bu tartışmaya zaman zaman Milli Eğitim Bakanlığı da müdahil olmuş ve Bakanlığın tutumu görme engellilerin bu mesleğe atanıp atanamaması sürecinde önemli bir rol oynamıştır. 2010 yılından sonra yapılan engelli öğretmen atamaları sonucunda ise, 2018 yılı verilerine göre 1.625 görme engelli öğretmen Milli Eğitim Bakanlığına bağlı eğitim kurumlarında görev yapar hale gelmiştir. Bu sayının daha sonra yapılan engelli öğretmen atamaları ile birlikte 2.000'e yaklaştığı düşünülmektedir.
Teknolojinin gelişmesi, görme engelliler için öğretmenlik mesleğini daha erişilebilir biçimde yapılabilir hale getirmiştir. Görme engelli bireyler; bilgisayar ve mobil cihazları “ekran okuyucu” adı verilen yazılımlar aracılığıyla kullanmaktadır. Ekran okuyucu yazılımları kısaca ekrandaki metinsel öğeleri sese çeviren uygulamalar olarak tanımlayabiliriz. Ekran okuyucu yazılımlar, farklı işletim sistemlerinde çeşitli adlar altında bulunmaktadırlar. Hâlihazırda Windows, iOS, macOS ve Android işletim sistemleri görme engelli bireyler tarafından rahatlıkla kullanılabilmektedir. Bahsi geçen işletim sistemlerinde yer alan bu yazılımlar sayesinde görme engelli kişiler internet sayfalarında gezinme, e-posta alma/gönderme, sosyal medya hesaplarını kullanabilme, doküman oluşturma/düzenleme gibi birçok işlemi kimsenin yardımı olmaksızın, bağımsız biçimde gerçekleştirebilmektedir. Bugün görme engelli bir öğretmen, kendisinin kullanabileceği yazılım ve donanımlar ile güçlendirilmiş bir bilgisayar vasıtasıyla tahtaya yazı yazabilmekte, dersini görsel materyallerle zenginleştirebilmekte, öğrencilerine ders notları hazırlayabilmekte ve onlarla daha etkileşim halinde derslerini işleyebilmektedir.
COVİD-19 pandemisinin en fazla etkilediği alanların başında şüphesiz eğitim gelmektedir. Ülkemizde 16 Mart itibariyle ilk ve ortaöğretim kademelerinde uzaktan eğitime geçilmiştir. Derslerin ilk olarak EBA TV üzerinden ve EBA platformundaki etkileşimli içerikler yoluyla takip edileceği açıklanmış; daha sonraki süreçte EBA Canlı Ders uygulaması kullanılmaya başlanmıştır. Her ne kadar 2020 - 2021 eğitim öğretim yılı başlangıcından itibaren kademeli olarak yüz yüze eğitime tekrar geçilmiş olsa da, vaka sayısının artmasına paralel olarak tüm kademelerde tekrar uzaktan eğitim uygulanması kararlaştırılmıştır.
Derneğimiz, Milli Eğitim Bakanlığı ile iş birliği halinde EBA'nın görme engelliler için erişilebilir hale getirilmesi için çalışmaktadır. 2018 yılından bu yana yürütülen sistem erişilebilirliği çalışmaları neticesinde pandemi öncesi dönemde EBA kısmen erişilebilir hale getirilmiştir. Denilebilir ki pandemi döneminde görme engelliler EBA'yı çeşitli sorunları bulunmasına rağmen kullanabildilerse, bu, şimdiye kadar yapılan çalışmalar sayesindedir. Ancak pandemi döneminin başlamasıyla birlikte erişilebilirlik çalışmaları da durma noktasına gelmiştir. EBA ardı ardına yeni özellikler kazanmış fakat bunların erişilebilirliğine önem verilmemiştir. Giriş ekranında karşılaşılan güvenlik sorununun sesli alternatifinin bulunmaması, mesleki gelişim modülünde karşılaşılan erişilebilirlik sorunları ve mobil uygulama kullanımı konusunda yaşanan güçlükler, bunlar arasında en önemlileridir. Yine de derneğimizin girişimleri neticesinde web ve mobil EBA üzerindeki sistem erişilebilirliği çalışmaları devam etmekte ve birtakım ilerlemeler sağlanmaktadır.
Eğitimde Görme Engelliler Derneği (EGED), görme engelli öğretmenlerin karşılaştığı sorunlara yönelik çözüm önerileri geliştirmeyi ve bunların uygulanması sürecini takip etmeyi amaçladığını tüzüğünde ve çalışma programında ilan etmiştir. Dernek kurulduğu 2013 yılından itibaren görme engelli öğretmenlerin mesleğini icra ederken karşılaştığı sorunların çözümüne yönelik öncü bir rol üstlenmiştir. EGED, pandemi döneminin başlangıcıyla birlikte görme engelli öğretmenlerin bu süreçten en az şekilde etkilenebilmesi için şu çalışmaları gerçekleştirmiştir:
-Erişilebilir EBA deneyimleri etkinliği yapılarak EBA'nın kullanımına dair önemli ipuçları paylaşılmıştır.
-EBA'da karşılaşılan sistem erişilebilirliği sorunlarına yönelik Milli Eğitim Bakanlığına sürekli olarak geribildirimde bulunulmuş ve bunların uygulanması takip edilmiştir.
-Karşılaşılan sorunlara yönelik kamuoyunda görünürlük faaliyetleri yürütülmüştür.
-Görme engelli öğretmenlere yönelik yedi başlıkta hizmetiçi eğitim semineri düzenlenmiştir.
EGED, 2019 yılında ülkemizde ilk olma özelliğini taşıyan Ulusal Görme Engelli Öğretmenlerin Sorunları ve Çözüm Önerileri Çalıştayını düzenlemiştir. Ankara'da düzenlenen bu çalıştaya farklı illerde yaşayan ve çeşitli branşlardan toplamda 50 öğretmen katılım sağlamıştır. Çalıştay sonucunda karşılaşılan sorunları çözüm önerileriyle birlikte ele alan kapsamlı bir politika belgesi hazırlanmıştır. Bu belge, derneğimizin görme engelli öğretmenlere yönelik çalışmaları için yol gösterici bir öneme sahip olmuş ve söz konusu dokümanda yer alan bazı sorunların çözümü sağlanmıştır. Bununla birlikte, “GÖRME ENGELLİ ÖĞRETMENLERİN SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİNE YÖNELİK POLİTİKA BELGESİ” adıyla yayımlanan bu belge, karşılaşılan sorunların temelinde erişilebilirlik ve olumsuz ön yargıların bulunduğu tezi üzerine oturtulması yönüyle ve sorunlara getirdiği uzun vadeli çözüm önerileriyle, halen güncelliğini koruyan ve çeşitli kurum / kuruluşlar tarafından referans alınan bir dokümandır.
EGED, söz konusu çalıştaydan yaklaşık 1.5 yıl sonra, aynı adlı çalıştayın ikincisini bu defa online ortamda düzenlemiştir. Gerekçe, pandemi dönemiyle ortaya çıkan sorunları etraflı biçimde ele alabilmek ve bu problemlerin çözümüne müdahil olabilmektir. 10-11 Ekim 2020 tarihlerinde gerçekleşen oturumlarda görme engelli öğretmenlerin halihazırda mevcut bulunan sorunları ve çözüm önerilerinin tartışılmasının yanı sıra, pandemi sebebiyle tüm dünyada yaygınlaşan Ve gelecekte her bireyin eğitim hayatının bir parçası olması beklenen uzaktan eğitim süreçleri görme engelli öğretmenler açısından ele alınmıştır. Çalıştay organizasyonu derneğimiz Öğretmenlik ve İstihdam Komisyonu ile İletişim, Etkinlik ve Farkındalık Komisyonu tarafından yürütülmüştür. Çalıştaya 15 branştan ve 23 ilden toplam 70 civarında görme engelli öğretmen katılım sağlamıştır. Katılımcıların cinsiyet dağılımı erkek 50.6 ve kadın %49.4 şeklinde, birbirine yakın bir orana sahip olmuştur. En çok katılımcı bulunan iller; Ankara, İstanbul, İzmir ve Kayseri'dir. Branşlara göre dağılım verileri incelendiğinde; Türkçe %24.6, Sosyal Bilgiler %15, Tarih: %12.3, Psikolojik Danışmanlık ve Rehberlik %10.9 ve Türk Dili ve Edebiyatı %9.5’tir. Katılımcıların görev yılı verileri; 6 - 10 yıl arası %36.9, 1 - 5 yıl arası %32.8, 11 yıl ve üzeri %16.4 ve 1 yıldan az %13.6'dır. Buna göre katılımcıların yaklaşık %46'sı 5 yıldan az süredir bu mesleği icra etmektedir. Katılımcı görme engelli öğretmenler pandemi döneminde farklı uzaktan eğitim platformlarını kullandıklarını başvuru formu esnasında belirtmişlerdir. Buna göre; EBA Ders %86.3, Zoom %56.1, Google Meet %23.2, Skype %6.8, Teams %4.1 ve diğer uygulamalar %13.6 oranında kullanılmıştır.
Çalıştay, açılış oturumunun ardından 3 başlıkta yapılan atölye çalışmalarıyla gerçekleşmiştir. Bu başlıklar; “Uzaktan eğitimde erişilebilirlik”", “Dijital eğitim materyali erişilebilirliği” ve “Bakanlıkla ilişkiler, mevzuat düzenlemeleri ve kurumsal ilişkiler” şeklinde belirlenmiştir. Katılımcıların tamamı atölye çalışmalarının tümüne dahil olmuştur. Çalıştay, daha önce belirlenen soruların moderatör eşliğinde katılımcılara yöneltilmesi ve verilen cevapların bir tutanak görevlisi tarafından not alınmasıyla yürütülmüştür. Çalıştayın sonuç ve değerlendirme oturumunda atölye çalışmalarının çıktıları paylaşılmıştır. Bu dokümanın ilk 3 bölümünde, gerçekleşen atölye çalışmaları sonucunda ifade edilen sorunlara ve çözüm önerilerine detaylı biçimde yer verilmiş; son bölümde ise genel bir değerlendirmede bulunulmuştur.
Bu politika belgesi, 1. çalıştay sonunda ortaya çıkan politika belgesini destekleyici bir öneme sahiptir. Zira geride bıraktığımız dönem içerisinde hayatımıza pandemi koşulları girmiş ve bu durum birçok değişikliğe yol açmıştır. Bu değişikliklerin yarattığı erişilebilirlik sorunlarını belirlemek ve çözüm önerilerini ortaya koymak ise daha önce kapsayıcı olduğu ifade edilen politika belgesine bir ilave yapmayı zaruri hale getirmiştir. Dolayısıyla bu politika belgesi, bir önceki belgeyi tamamlayıcı bir özellik taşımaktadır.
EGED, 7 yıldan fazla bir süredir sahada aktif olarak çalışan ve görme engelli öğretmenlerle ilgili tüm boyutların farkında olan bir sivil toplum kuruluşudur. Dolayısıyla bu belge de doğrudan hedef kitleye ulaşılarak, geçmişten gelen tecrübeye ve bilgi birikimine dayanarak hazırlanmıştır. Bu dokümanda ifade edilen çözüm önerileri, Milli Eğitim Bakanlığının ilgili hizmet birimlerinin ve diğer karar alıcıların görme engelli öğretmenlere yönelik geliştirecekleri politikaları belirlerken başvurabilecekleri bir kaynak değeri taşımaktadır. Diğer taraftan, benzer alanda çalışan sivil toplum kuruluşlarının da bu belgeye dayanarak görme engelli öğretmenlerin sorunlarıyla ilgili bilgileri artacak; STK’ler gerçekleştirecekleri savunuculuk çalışmalarında görme engelli öğretmenlerin mesleki yaşantılarına daha fazla odaklanabileceklerdir.
EGED, görme engelli öğretmenlerin karşılaştığı her türlü sorunun çözümü için mücadele etmeyi ve bunu yeni koşullara ayak uydurarak ve yeni şeyler söyleyerek yapmayı sürdürecektir.