A) Gerekçe:
Eğitimde Görme Engelliler Derneği; görme engelli bireylerin eğitim-öğretim hayatında karşılaştığı sorunlara yönelik çözüm önerileri geliştirmek ve bilgiye erişim olanaklarının arttırılması alanlarında faaliyetlerini sürdürmektedir. Derneğimiz bundan hareketle, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun Taslağı'na eklenen 38/ C maddesi hakkında aşağıdaki görüşleri sunmaktadır.
1) Mezkur Kanunun Ek 11 inci madde düzenlemesinde, istisna kapsamında yalnız ilim ve edebiyat eserleri bulunmaktayken; yeni düzenlemeyle alenileşmiş tüm fikir ve sanat eserlerinin istisna kapsamına alınması, uluslararası eser dolaşımının mümkün kılınması, umumi mahallerde iletilmesi ve bireysel olarak seçtikleri yer ve zamanda engellilerin erişimine sunulması, kanaatimizce engelli bireylerin bilgiye ulaşma olanaklarını arttırması ve tüm fikir ve sanat eserlerine erişimini mümkün kılması yönleriyle, olumlu bir gelişme olarak değerlendirilmektedir.
2) İlgili maddede, eserlerin engelliler için üretilmiş format ve nüshalarından bahsedilmektedir. Bir eserin engellilere özel bir nüshasının bulunması, herhangi bir engel durumu bulunan kişinin eserin tamamına ulaşmasını gerekli kılar. Örneğin; basılı bir eserin elektronik nüshasının görme engelli bir kişi için erişilebilir olması, eserdeki metinlerin tamamına ekran okuyucu ve ekran büyütme gibi yazılımlar ve kabartma (Braille) ekran gibi donanımlarla erişimin sağlanması ve grafik/resim gibi öğelerin tasvir edilmesi (betimlenmesi) sayesinde mümkün olacaktır. Anılan şartlar yerine getirildiğinde, yani bir elektronik nüsha engellilerin kullanmakta olduğu destek teknolojileriyle uyumlu olduğunda, bu nüshanın erişilebilir bir özelliğe sahip bulunduğu söylenebilir. Aynı şekilde; işaret dili kullanan işitme engelli bir kişi için, bir eserin işaret diliyle hazırlanmış bir nüshasının mevcut bulunması halinde, o eserin bu bireylerin erişimine uygun olduğundan bahsedilebilir. Bu nedenle, ilgili maddenin bu ifadesinde, daha kapsayıcı biçimde, bir eserin destek teknolojileri yoluyla erişim de dâhil olmak üzere, tüm yönleriyle erişilebilir olması durumuna vurgu yapılmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca; bir eserin engelliler için üretilmiş bir nüshası varsa, bu bilginin eserde yer alması gerekmektedir. Aksi takdirde engellilere yönelik hizmet veren kuruluşlar hangi eserin engelliler için üretilmiş nüshası bulunduğu hususunda bilgi sahibi olamayabilir.
3) Günümüzde gelişen teknolojiye paralel olarak; bir eserin engelliler için farklı format ve nüshalarının üretilmesi mümkündür. Söz gelimi; basılı bir eser görme engelli bir kişi için sesli, kabartma (Braille) baskı, büyük puntolu olarak ve erişilebilirlik standartlarına uygun elektronik bir formatta üretilebilir. Görme engelli bir kişi, kişisel tercihine ve ihtiyacına göre bu alternatiflerden istediğini tercih ederek esere ulaşabilir. Bu cümleden olarak; kabartma (Braille) alfabeyi bilen bir kişi esere bu nüshasıyla ulaşmak isterken, bilgisayarı iyi derecede kullanan bir kişi aynı esere elektronik ortamda, teknolojik imkanlardan yoksun bir kişi ise sesli olarak erişmeyi talep edebilir. Şayet bir eserin engellilere uygun format veya nüshalarından yalnızca bir kısmı ticari dolaşımdaysa, ticari dolaşımda bulunmayan diğer nüshaları engellilere hizmet veren kütüphanelerden temin edilebilmelidir. Örneğin bir eserin yalnızca kabartma (Braille) nüshası ticari dolaşımdaysa, ticari dolaşımda bulunmayan sesli veya elektronik nüshasının engellilere hizmet veren kütüphanelerce barındırılması söz konusu olmalıdır.
4) Mezkur Kanunun Ek 11 inci maddesine göre; bir eserin engellilere uygun nüshası yoksa hiçbir ticari amaç gözetmeksizin, engellinin kendisi veya üçüncü bir kişi, bu eseri erişilebilir olarak tek nüsha halinde çoğaltabilme hakkına sahipken; yeni düzenlemeyle birlikte engelli kişilerin bu olanağa sahip bulunmadığı tespit edilmiştir. Ülkemizde engelliler için erişilebilir formatlarda eser üretimi yapan kurumların sayısı yeterli olmayıp; var olanların imkanları da kısıtlıdır. Bu nedenle engelli bir kişi anlık olarak bir esere ihtiyaç duyduğunda, kendisi için hizmet veren bir kuruma ulaşamama veya istediği sürede eserin erişilebilir formatını bu kurumlar aracılığıyla temin edememe durumuyla karşı karşıya kalabilmektedir. Böyle bir durumda da eseri kendisi için tek nüsha olarak çoğaltma yoluna gitmektedir. Bu gerekçeyle; yeni düzenlemede, engelli bir kişinin kendisi için eseri tek nüsha olarak çoğaltabilme hakkının korunmasına dikkat edilmesi, oldukça önem arz etmektedir.
5) Tasarıya göre; bir eserin engelliler için üretilmiş format ve nüshalarının ticari dolaşımda bulunması halinde, bu eserin engellilere yönelik hizmet veren kuruluşlar tarafından barındırılması mümkün olmamaktadır. Ne var ki bu durumda engelli olmayan bir kişi ticari dolaşımda bulunan bir eseri herhangi bir kütüphaneden belli bir süre için ödünç alma hakkına sahipken; aynı durum engelli bir kişi için mümkün olmayacak, şayet bir eser ticari dolaşımdaysa bu esere kendisi için hizmet veren bir kuruluştan bir süreliğine erişemeyecektir. Bu nedenle, engelli kişilerin de ticari dolaşımda bulunan bir esere herhangi bir kütüphaneden ödünç olarak erişebilme hakkı güvence altına alınmalı; engellilere hizmet veren kuruluşların bu alt yapıyı sağlamaları mümkün kılınmalıdır.
6) Tasarıya göre; eserlerin engellilere uygun format ve nüshasını üretecek kuruluşların Bakanlık tarafından yetkilendirileceği ifade edilmektedir. Ülkemizde; üniversiteler, belediyeler, il halk kütüphaneleri ve sivil toplum kuruluşları gibi çeşitli yapılar tarafından engellilerin erişebileceği formatlarda eser üretimi yapılmaktadır. Bu kuruluşların bir kısmı engellilik durumlarını belgeleyen üyelerine ulusal çapta dijital olarak erişim de dahil olmak üzere hizmet verirken, üniversite gibi eğitim kurumları ise yalnızca bünyelerinde bulunan engelli öğrencilerin ihtiyaç duyduğu ders kaynaklarına kısa sürede erişimini mümkün kılmak maksadıyla yerel çapta faaliyet yürütmektedir. Tasarıda Bakanlığın hangi kriterlere göre engellilere hizmet veren kuruluşları yetkilendireceği açık olmadığından, yukarıda farklı amaçlarla hizmet eden yapıların nasıl yetki alabileceği net değildir. Bu nedenle engellilik durumlarını sağlık kurulu raporu ya da engelli kimlik kartı ile belgelendiren engellilerin, engellilerin erişebileceği formatlarda eser üretimi yapan kuruluşlara üye olmak suretiyle hizmet almaya devam etmeleri sağlanmalıdır.
Eğitimde Görme Engelliler Derneği, ilgili tasarı hususunda engellilere hizmet veren kurumlar ve sivil toplum kuruluşlarıyla istişarelerde bulunulmasının önem arz ettiğini düşünmekte ve bu noktada atılacak her türlü adıma bilgi ve deneyimleriyle katkı sunmaya hazır durumda olduğunu bildirmektedir.
B) Önerilen kanun metni:
4. Engellilerin kullanımına yönelik serbesti
MADDE 38/C- Alenileşmiş eserlerin; engellilerin kullandığı destek teknolojileri yoluyla erişim de dahil olmak üzere, engel durumlarına uygun uyarlamalar sonucunda tamamına erişilebilecek şekilde engelliler için üretilmiş format ve nüshalarının makul koşullarda edinilebilecek şekilde ticari dolaşımda bulunmaması halinde, engellinin kendisi veya üçüncü bir kişinin tek nüsha olarak ya da engellilere yönelik hizmet veren eğitim kurumu, kütüphane, dernek, vakıf gibi kuruluşlar tarafından sesli ve görsel betimlemeler de dâhil olmak üzere, engellilerin engeline yönelik özel biçimlerde, ticarî amaç güdülmeksizin çoğaltılması, yayılması, uluslararası değişimi, temsili, umumi mahallerde iletilmesi veya bireysel olarak seçtikleri yer ve zamanda engellilerin erişimine sunulması serbesttir. Eserin engelliler için üretilmiş herhangi bir formattaki nüshasının ticari dolaşımda bulunması halinde, eserin bu nüshasının engellilere yönelik hizmet veren kuruluşlar tarafından engellilere ödünç verilerek geçici olarak kullandırılması ve o eserin ticari dolaşımda bulunmayan diğer erişilebilir formatlarının üretilmesi hususunda gerekli tedbirler alınır. Eserin ticari dolaşımda engelliler için üretilmiş bir formatta nüshası varsa, eser üzerinde bu nüshanın mevcut olduğu ve nasıl ulaşılacağı belirtilir. Eserde, engellinin kullanımına sunulması için gerekli olanlar dışında değişiklik yapılamaz. Bu format ve nüshalar üzerinde hak sahipleriyle ilgili bilgiler ve kullanım amacı belirtilir.
Birinci fıkra uyarınca oluşturulmuş format ve nüshalar hiçbir şekilde doğrudan veya dolaylı ticari menfaat sağlamak amacıyla kullanılamaz.