Milli Eğitim Bakanlığı İnternet Uygulamalarının Görme Engelliler Tarafından Kullanılabilirliği
Giriş:
Bilindiği üzere, destek teknolojilerinin gelişimiyle birlikte, ekran okuyucu yazılımlar aracılığıyla görme engelli bireyler de bilgisayar ve internet teknolojisini kullanmaktadır. Bu bağlamda, geliştirilen yazılım ve internet sayfalarının görme engelli bireylerin kullanmakta olduğu ekran okuyucu programlarla uyumlu olarak çalışacak şekilde tasarlanması gerekmektedir. Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı özel eğitim okulları ve kaynaştırma sınıflarında ilkokul, ortaokul ve ortaöğretim kademelerinde olmak üzere toplamda 3000 dolayında görme engelli öğrenci ve 825 dolayında görme engelli öğretmen mevcuttur. Bunun yanında, son yıllarda yapılan engelli istihdamıyla birlikte, Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı merkez ve taşra teşkilatlarıyla okullarımızda birçok görme engelli kamu personeli görev yapmaktadır. Son yıllarda gelişen bilgi çağına paralel olarak Milli Eğitim Bakanlığı bünyesindeki iş ve işlemler internet üzerinden yürütülür hale gelmiş ve mezkûr işlerin yürütülebilmesi için yazılımlar geliştirilmiştir. Geliştirilen bu internet uygulamalarının, yukarıda açıklanan nedenlerden dolayı, görme engelli kullanıcıların erişim sağlayabileceği biçimde, evrensel erişilebilirlik kurallarına uyulmak suretiyle tasarlanması gerekmektedir. Eğitimde Görme Engelliler Derneği tarafından hazırlanan bu raporda, Milli Eğitim Bakanlığı Bilişim Sistemleri Dairesi Başkanlığı’na bağlı E-Okul, Doküman Yönetim Sistemi (DYS), Milli Eğitim Bakanlığı Bilişim Sistemleri (MEBBİS) e-posta alma ve gönderme işlemleri ve Bakanlığa bağlı internet sitelerinin erişilebilirliği ve akıllı cihazlarla uyumu hakkında sorunların tespiti ile çözüm önerilerinde bulunulmuştur. Raporun hazırlanış sürecinde; yaklaşık 750 üyesi bulunan E-platformumuzdaki söz konusu yazılımları kullanan görme engelli kişilerin değerlendirmeleri ve derneğimize konuyla ilgili ulaşan mağduriyetler ele alınmış; sorun olarak dile getirilen hususlar tarafımızca incelenmiş ve düzenlemeye gereksinim duyulan alanlar tespit edilmiştir.
1) E-Okul Veli Bilgilendirme ve Yönetim Bilgi Sistemleri:
1.1) Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen E-Okul Veli Bilgilendirme Sistemi; öğrenci velilerinin, çocuklarının eğitim süreciyle ilgili her tür bilgiyi edinebilmesi açısından son derece önemli bir teknolojik kolaylıktır. Bu sayede veli-çocuk ilişkisi gelişmekte, velinin çocuğunun eğitim-öğretim faaliyetlerindeki eksikliklerini tespit etmesi mümkün hale gelmektedir. Bununla birlikte yukarıda önemi açıklanan E-Okul Veli Bilgilendirme Sistemi'ne giriş ekranında, görme engelli kullanıcılar ivedilikle çözümlenmesi gereken önemli bir erişim sorunu yaşamaktadırlar. Şöyle ki; E-Okul Veli Bilgilendirme Sayfasına giriş ekranında bulunan resimdeki rakamlar (sesli kod sistemi sayesinde olmak üzere), T.C. Kimlik Numarası ve okul numarası alanlarına rahatlıkla erişim sağlanmaktadır. Ancak, bu alanların doldurulmasının ardından giriş yap butonu aktifleştirildiğinde karşımıza çıkan Veli Bilgilendirme Sistemi Güvenlik Kontrolü sayfasında; öğrencinin okuduğu şube, öğrencinin doğum tarihi, öğrencinin doğduğu gün, ay, öğrencinin nüfus cüzdanı cilt numarası, aile sıra numarası gibi farklı iki soru sorulmaktadır. Bunun yanında, bu sayfada verilen 5 resimden öğrenciye ait olanın seçilmesi istenmektedir. Bilindiği üzere, hiç görmeyen bir kişinin verilen resimler arasından doğru olanı seçebilmesi mümkün değildir. Mevcut durumda bu adımı tamamlayamayan görme engelli kullanıcılar Veli Bilgilendirme Sistemine erişim sağlayamamaktadır. Bu nedenle E-Okul Veli Bilgilendirme Sistemi Güvenlik Kontrol Sayfasının görme engelli kullanıcıların rahatlıkla veri girişi yapabileceği şekilde yeniden düzenlenmesi ve yaşanan mağduriyetin giderilmesi gerekmektedir.
1.2) E-Okul Yönetim Bilgi Sistemi’nde öğrenci belgesi, sınıf listesi gibi raporların görüntüleme ve dökümü işlemlerine ekran okuyucu yazılımla erişimde güçlükler yaşanmaktadır. Bunun asıl nedeni sitenin Java kodlarıyla ve erişilebilirlik kurallarına uygun olmayan biçimde tasarlanmasından ileri gelmektedir.
1.3) Görme engelli bireylerin bilgisayarı kullanmasını sağlayan ekran okuyucu yazılımlar, kullanıcılarının daha hızlı bilgi alışverişinde bulunabilmesini sağlamak amacıyla bazı web elementlerine yönelik kısayol mekanizması geliştirmiştir. Bu cümleden olarak; görme engelli bilgisayar kullanıcıları, bir internet sayfasında bulunan bağlantılara, başlıklara, tablolara, form alanlarına vb. kısayol tuşları sayesinde daha hızlı erişim sağlayabilmektedir. Ancak E-Okul Veli Bilgilendirme ve Yönetim Bilgi Sistemleri’ne ait oluşturulan internet siteleri söz konusu erişilebilirlik kurallarına uygun tasarlanmadığından, bu şekilde bir hızlı erişim söz konusu olamamaktadır.
1.4) Görme engelli bireylerin kullanmakta olduğu ekran okuyucu yazılımlar text tabanlı öğelere erişim sağlayabilmektedir. Bu nedenle internet sitesinde grafik halinde bulunan tüm bağlantı, düğme ve diğer öğelerin etiketlenmesi gerekmektedir.
1.5) Mobil teknolojinin gelişmesiyle birlikte bilgiye erişim olanakları da hızla artmıştır. Günümüzde kullanılan taşınabilir akıllı cihazlar sayesinde kolay bir biçimde internete erişim sağlanmakta ve istenilen bilgiye çok kısa bir zaman diliminde ulaşılabilmektedir. Görme engelli bireyler de geliştirilen ekran okuyucu yazılımlar sayesinde bu teknolojinin etkin bir yararlanıcısıdır. Halihazırda iOs ve Android işletim sistemine sahip cihazlar, görme engelli bireyler tarafından yaygın olarak kullanılmaktadır. Bununla birlikte, Milli Eğitim Bakanlığı tarafından E-Okul iOs ve Android platformlarına yönelik geliştirilen mobil uygulamalara erişim mümkün değildir. Bu uygulamaların görme engelli bireylerin kullanımına uygun bir şekilde düzenlenmesi için ivedi bir çalışmada bulunulması elzemdir.
2) Doküman Yönetim Sistemi (DYS):
Bakanlığınız kararıyla, Bakanlık dahilindeki evrak alıp gönderme işlemlerinin gerçekleştirilebilmesi ve takip edilebilmesi amacıyla 12.05.2014 tarihinde geçilen Doküman Yönetim Sistemi (DYS), İl/İlçe Milli Eğitim Müdürlüklerinde görev yapan görme engelli devlet memurlarının sisteme erişiminde çeşitli sıkıntılarla karşılaşmalarına neden olmuştur. Şöyle ki; programın sadece Java 6.3 ile çalışması ve UDF format editörü arayüzünün tam olarak ekran okuyucu yazılımlarla erişilebilir olmaması nedeniyle evrak alıp göndermede görme engelli bireyler sistemi verimli kullanamamaktadır. Her ne kadar Java Access Bridge adlı özel eklenti ile ile ekran okuyucu programlar kısmen sözü edilen erişilebilirlik problemine çözüm getirseler de, sistem erişilebilirliğinin sağlanabilmesi için aşağıdaki taleplerimizin göz önünde bulundurulması gerekmektedir:
2.1) Yazılımın Java güncel sürümleriyle çalışabilir hale getirilmesini sağlamak,
2.2) Yazılıma kısayol tuşları atayarak klavyeyle de erişilebilir olmasını sağlamak,
2.3) Erişilebilir UDF text editörü kullanmak, şayet böyle bir editör
yoksa erişilebilir UDF editörü hazırlayarak dys yazılımına entegre etmek.
3) Milli Eğitim Bakanlığı Bilişim Sistemleri (MEBSİS)
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından internet üzerinden sağlanan hizmetlerin araştırma, geliştirme ve hizmete sunulması işlemlerinin gerçekleştirildiği uygulamalar sistemi olarak geliştirilen Milli Eğitim Bakanlığı Bilişim Sistemleri (MEBBİS) modüllerinin görme engelli kullanıcılar tarafından kullanılabilmesi için bazı erişilebilirlik düzenlemelerine gereksinim vardır. Gerçi giriş ekranında, güvenlik kodlarının seslendirilmesini sağlayan sesli kod sistemi bulunmaktadır. Ancak sisteme giriş yapıldıktan sonra önemli sorunlarla karşılaşılmaktadır. Şöyle ki;
3.1) Mevcut raporun 1.3 ve 1.4 bölümlerinde açıklanan şekliyle uygulama üzerinde gerekli uyarlamaların sağlanması gerekmektedir.
3.2) Mevcut raporun 1.5 bölümünde etraflıca açıklanan nedenlerden dolayı, geliştirilen MEBBİS iOs ve Android uygulamalarının yeniden ele alınarak görme engelli kişilerin erişimine uygun hale getirilmesi gerekmektedir.
4) E-posta alma gönderme
Bilindiği gibi Milli Eğitim Bakanlığı il ve ilçelerle olan e-posta iletişim alt yapısını nilüfer.meb.gov.tr web adresi üzerinden sağlamaktadır. Bu doğrultuda özellikle Milli Eğitim Bakanlığı’nın Bilgi İşlem ve İnsan Kaynakları departmanlarında faal olarak iş yapan görme engelli memur/şef vs. personel erişilebilirlik sıkıntıları çekmektedir. Sözü edilen sorunun ortadan kaldırılmasına ilişkin önerilerimiz aşağıda belirtilmiştir.
4.1) Yukarıda anılan nilüfer mail sistemine pop3 ve imap gibi istemciler sağlanarak outlook vb. mail erişim yazılımlarıyla ulaşılabilmesi
4.2) Nilüfer mail sisteminin ara yüzündeki etiketlenmemiş düğme, bağlantı ve form alanlarını gerek etiketleme gerekse klavye kısayolları ekleyerek erişilebilirlik iyileştirmelerinin yapılması
5) Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı internet siteleri:
Bakanlığa bağlı internet siteleri, evrensel web erişilebilirlik kurallarına göre tasarlanmamıştır. Gerçi ilgili sitelerde görme engellilerin kullanımına yönelik bir bölüm oluşturulmuş; fakat yararlanıcılar tarafından verimli bulunmamıştır. Bir internet sitesinin erişilebilir olması için aşağıdaki düzenlemelere gereksinim vardır:
Web sitelerinin, engelli ya da engelsiz tüm site ziyaretçilerinin kullanımına uygun olarak tasarlanması ve sunulması işine Web Erişebilirliği denmektedir. Bir web sitesinin tüm içeriği ve fonksiyonları, tüm kullanıcıların eşit olarak faydalabileceği şekilde planlanmış ise, web sitesinin erişilebilirlik kurallarına uygun olarak yapılandırıldığı söylenebilir. Milli Eğitim Bakanlığı, Web Erişilebilirliğinin öneminin bilincinde bir kurum olarak, web sitesine gelen ziyaretçilerin hiçbir sorunla karşılaşmadan ve en kısa yoldan ziyaret amacına ulaşmasını sağlayacak şekilde web sitesini güncelleyeceği düşünülmektedir. Kullanıcının teknolojik yetersizlik veya tarayıcı sorunları nedeniyle erişimin kısıtlanması gibi sorunlarla karşılaşmayacağı şekilde tasarlanması, yeniden yapılandırma sürecinde genel kullanıcıların yanı sıra, görme engelli kullanıcıların da rahatlıkla web sitesini gezebileceği ve işlemlerini yapabileceği şekilde düzenlenmeli. Yeni tasarlanacak veya güncellenecek Milli Eğitim Bakanlığı web sitesinde, kısmen veya tamamen görme engelli olan kullanıcıların da siteden yararlanabilmesi için gerekli çalışmalar yapılmalıdır. Yukarıdaki açıklamalar çerçevesinde Milli Eğitim Bakanlığı web sayfalarında bulunan erişilebilirlik sorunlarının giderilmesi için aşağıdaki öneriler sunulmuştur.
5.1) Web sayfasının hızlı açılışını engelleyen büyük boyutlu resim/videolar kullanılmamalıdır.
5.2) Web sayfasında kullanılan Flash sunumlar için görme engellilere yönelik Flashlardan arındırılmış txt sayfası hazırlanmalıdır. Sayfaların Java script, Java applet, Flash gibi teknolojilerle hazırlanması ve bilgilerin bu teknolojilere alternatif yöntemlerle sağlanmamış olması erişilebilirliği engellemektedir.
5.3) Web sitesinde kullanılan görsellerin görme engellilerin kullandığı ekran okuyucularca tanına bilmesi için açıklayıcı alt_txt içermelidir. Sayfaların çok sayıda ve açıklaması yapılmamış resimler içermesi; resimlere alternatif bilgilerin sağlanmamış olması görme engelli için güçlük çıkartmaktadır.
5.4) Renk körü kullanıcılar için web sayfasının renkleri değiştirilebilir olmalıdır. Renk körü olanlar kontrast olmayan renkleri veya kırmızı/yeşil renkleri algılayamazlar.
5.5) Az gören görme engelliler için web sayfasının yazıları isteğe bağlı olarak büyültülebilir olmalıdır. Burada yazı tipi, boyutu, renkleri değiştirilebilir olmalıdır. Linkler kolay farkedilebilir olarak hazırlanmalıdır. Kullanıcılar için içeriğin birbirinden ayırt edilebilir olmasını sağlayan teknikler kullanılmalıdır.
5.6) Abone girişlerinde veya kayıt olma esnasında kullanılan güvenlik grafikleri aynı zamanda görme engellilerin kullanacağı şekilde sesli kod veya ekranda ekran okuyucu tarafından algılanacak metin içeriği girme özelliği ile desteklenmelidir.
5.7) Web sitesinde kullanılan videolar görme engelliler için sesli olarak betimlenmelidir. İşitme engelliler için video içeriğine işaret dili konmalıdır.
5.8) Web sitesinde kullanılan linkler, resim ve çoklu ortam nesneleri için anlamlı ve anlaşılabilir alternatif açıklamalar sunulmalıdır. Hazırlanan düğme ve linkler aynı zamanda klavye üzerinden de tıklanabilir olmalıdır.
5.9) Formlar ve tablolar erişilebilir olarak tasarlanmalıdır. Onay kısımlarında kullanılan grafik kodlarına alternatif olarak erişilebilir kısımlar konmalıdır.
5.10) Web sitesinde kullanılan açılabilir iletişim kutuları kullanıcı onaylı olmalıdır. Görme engellilerin kullandıkları ekran okuyucu programlar yardımıyla bu tür iletişim kutularında hangi bölüm seçildiği anlaşılmamaktadır. Bundan dolayı bu tür iletişim kutularını kullanırken gidilmek istenen yere erişme süreci uzamaktadır.
5.11) Web sitesi bölümleri arasında hızlı erişimi sağlamak için kısayol tuşları kullanılmalıdır.
5.12) Başlıkların sistematik olması: Kullanılan başlıklar sistematik olmalı. Yani hiyerarşik bir düzene bağlı olarak büyükten küçüğe doğru gitmeli. Bu durum içeriği daha anlaşılabilir hâle getirecektir. Ayrıca başlıklar, içeriği doğru anlaşılır kılacak şekilde açık olmalıdır. Gereğinden uzun ve anlaşılmasını zorlaştıracak kadar kısa olmamalıdır.
5.13) Zor veya az görebilenler için yazıların büyütülebilmesi
5.14) Zor görebilenler veya küçük yazıları okumakta zorlananlar için metnin büyütülebilir olmasını sağlayacak eklentinin olmasıdır.
5.15) Yazdırılabilir sayfa ve kaydetme seçeneğinin olması
5.16) Uzun yazıları ekran başında okumak istemeyip bunları kağıda bastırarak ya da sonradan okumak isteyenler olabilir. Bu seçenek aynı zamanda gereksiz sayfa öğelerini çıkardığı için, görme engelliler için daha sade, dolayısıyla daha erişilebilir bir sayfa sunar.
5.17) Bağlantıların tab ve klavye ile erişilir olması:Sayfa bağlantılarına eklenecek iki öznitelikle o bağlantıların tab tuşu ve diğer klavye kombinasyonları ile erişilir hâle gelmesi sağlanabilir. Sayfa bağlantılarında erişilebilir java kodları veya java scripler kullanılmalıdır. Liste şeklinde görsel olarak açılan menüler ekran okuyucular tarafından seslendirilmemektedir.
Sonuç:
Konumu itibariyle geniş bir kesime hizmet veren Milli Eğitim Bakanlığı, geliştirdiği internet uygulamalarında görme engelli bireylerin kullanımına yönelik düzenlemelerde bulunması gerekmektedir. Ayrıca gelecekte planlanan uygulamaların geliştirilmesinde erişilebilirlik faktörü de dikkate alınmalıdır. Söz konusu erişilebilirlik ihtiyaçlarının çözümünde, Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı kurumlarda görev yapan görme engelli bilişimciler, ilgili sayfa ve yazılımcıların geliştiricileri ve ilgili sivil toplum kuruluşların temsilcilerinden oluşan bir erişilebilirlik ekibinin kurulması gerekmektedir. Eğitimde Görme Engelliler Derneği, bilgi ve deneyimleri ölçüsünde geliştirilecek uygulamaların erişilebilirliğine yönelik atılacak adımlara katkı sunmaya hazırdır.